De kern van Simon Vestdijks roman De kellner en de levenden (1949) doet enigszins denken aan De ontdekking van de hemel van Harry Mulisch (1992): in beide boeken gelooft God niet meer in de goedheid van de mensheid, terwijl een tweede, eveneens goddelijk figuur het tegendeel probeert te bewijzen. In beide boeken blijft de kern lang verborgen doordat de auteur (gelukkig!) liever inzoomt op zijn personages. Net zoals Mulisch de vriendschap tussen Max en Onno uitgebreid beschrijft, zo krijgen in De kellner en de levenden maar liefst twaalf flatbewoners een podium.
Het twaalftal wordt midden in de nacht door enkele zwijgzame agenten met een bus opgehaald. ‘Waarom laten die bewoners zich op dat tijdstip meevoeren, zonder te weten waar ze heen gaat?’ vraag je je onwillekeurig. Dit was gelukkig het meest vervreemdende element in deze magisch-realistische roman van Vestdijk die barst van de heerlijkste, merkwaardige verschijningen. De bus leidt de flatbewoners naar een gigantische megabioscoop in de stad. Tijdens een heuse speurtocht door het gebouw – de groep moet rode cijfers op de muur volgen – komen zij andere groepen mensen tegen, soms met een geboortejaar in de achttiende of negentiende eeuw. Uiteindelijk belandt het twaalftal in een wachtkamer van een treinstation met vijfhonderd perrons. Daar raken ze aan de praat met een kellner die uit een kan een schijnbaar onuitputtelijke hoeveelheid wijn blijft schenken. De radio in de wachtkamer houdt hen op de hoogte van de gebeurtenissen op de perrons:
“…helaas één uitzondering, geachte luisteraars, en terwijl de groepen uit het Zuiden en Westen en van de katholieke en joodse rustplaatsen zich over het geheel keurig gedragen hebben, daar zijn de Noorderlingen schromelijk tekortgeschoten, zo erg, dat er zelfs met de sterke arm tegen hen moest worden opgetreden. Dit is uiterst betreurenswaardig, want wij doen alles om het u naar de zin te maken, en verwachten dus ook enige tegemoetkoming van uw kant. Bedenkt, geachte luisteraars, en ook jullie, jongens en meisjes, zo jong als jullie bent, dat wat u thans beleeft nooit meer terugkomt, en dat uw gedrag, in het gebouw en vooral ook op het station, bij de eindafrekening mede in aanmerking zal worden genomen. Voor een moord vroeger zult u mogelijkerwijs moeten branden, het is zonde dat ik het zeggen moet; maar denkt u vooral niet, dat een moord na uw verrijzenis een ding van niets is. Sommigen mensen denken zich alles te kunnen veroorloven, alleen omdat ze weer op aarde wandelen.”
Waar zijn ze terecht gekomen, wat is hier aan de hand? De twaalf bewoners hebben allemaal hun eigen theorieën: de één denkt aan een vreemde droom, de ander aan een reclamestunt van een Amerikaanse bioscoopketen. Dan introduceert één van hen, de journalist Henk Veenstra, een nieuwe theorie in de wachtkamer: het Laatste Oordeel is aangebroken.
De kellner en de levenden is bijzondere mix van een komische roman, met een ernstig theologisch/filosofisch gedachtespel. Lang niet iedere flatbewoner krijgt evenveel diepgang, maar dat irriteert niet. Zonder al te prekerig doen, laat Vestdijk de personages denken over hun zonden en de vraag of zij vanwege hun zonden moeten vrezen voor het Laatste Oordeel. Hij weet je als lezer te verleiden zelf een oordeel over hen te vellen. Dat komt omdat vrijwel alle personages interessant genoeg zijn voor een apart oordeel. Zo worstelt een acteur met zijn schuldgevoel over de zelfmoord van een verliefde vrouw, terwijl een tandarts zoveel mogelijk zijn zonden probeert te verdoezelen. Pas als de tandarts doodsangsten uitstaat wanneer hij in een gedaante op het perron zijn vrouw meent te herkennen, bekent de tandarts zijn ‘echte’ zonden.
Met het slot van zijn boek toont Vestdijk dat hij, naast de theologische discussies in de roman, op een bijzonder geestige manier zijn verhaal kan afronden. Vergeleken met het einde in De ontdekking van de hemel is zijn mensbeeld (en daarmee de kern van het verhaal) bovendien opvallend positief. Dat mag best opvallend worden genoemd voor een boek dat zo kort op het einde van de Tweede Wereldoorlog verscheen.