De vijf beste boeken over Rusland-Oekraïne

Lev Tolstoj & Alexander Poesjkin

Foto: Lev Tolstoj & Alexander Poesjkin

Welke romans of korte verhalen helpen ons om het Russische perspectief op de voortdurende crisis in Oekraïne te vatten? Een interview met Otto Boele, hoofddocent Russische literatuur aan de Universiteit Leiden.

‘Om Rusland te begrijpen moeten we niet Russische kranten lezen, maar Russische romans.’ Met deze uitspraak verklaart de Russische anarchist Piotr Kropotkin de mogelijkheden van literatuur om gebeurtenissen in het heden en verleden te verklaren in het voorwoord van zijn Ideal and Realities in Russian Literature. Otto Boele, onderzoeker en docent Russische literatuur: ‘Als je kijkt naar de afgelopen tweehonderd jaar, dan heeft Rusland nauwelijks een vrije pers gekend. Er is bij een aantal schrijvers en critici daarom het idee ontstaan dat de literatuur de taak van de kritische pers moet overnemen. Dit zou kunnen gebeuren door maatschappelijke misstanden te signaleren en soms oplossingen aan te dragen. In de negentiende eeuw ging het bijvoorbeeld om vrouwenemancipatie en lijfeigenschap, de vorm van slavernij die tot 1861 heeft bestaan. Tegelijkertijd kon de literatuur misstanden tonen zonder ze direct te benoemen. Op die manier kon je toch zeggen wat er niet deugde aan de Russische samenleving.’

Boele: ‘Met name in de periode van het realisme (van 1840 tot 1880 – red.) houdt Rusland zich minder bezig met de eigen positie tegenover West-Europa. De aandacht in de literatuur gaat uit naar maatschappelijke issues binnen Rusland zelf. Juist in de periode daarvoor, in de Romantiek, is Rusland bezig zich te herbezinnen. “We hebben altijd achter die klassieke beschaving aan gelopen, maar wij zijn toch anders, wij hebben toch ook culturele roots?” luidde de heersende gedachte. Veel gedichten, verhalen en romans uit die tijd spelen zich opvallend genoeg af aan de periferie van Rusland. Daar waar de Russische cultuur wat minder sterk geworteld is, bloeit de interesse in andere culturen. Mensen houden zich in deze gebieden meer bezig met de vraag wie zij eigenlijk zijn.

Het is niet zo makkelijk om vijf romans te noemen die het Russische perspectief op Oekraïne duidelijk weergeven. Dat heeft onder meer te maken met het feit dat Oekraïne tot 1991 nooit een onafhankelijke staat is geweest. Oekraïne was – in ieder geval tot voor kort – voor de meeste Russen het exotische kleine broertje, maar dus wel lid van het gezin. Een beetje vergelijkbaar met de manier waarop Nederlanders tegen Vlaanderen aankijken. Ik heb uiteindelijk een aantal zeer verschillende teksten gekozen die, soms indirect, iets zeggen over de Russische perceptie van Oekraïne en de Oekraïners.’

Alexander Poesjkin – Poltava (1829)
‘Dit is een heroïsch verhalend gedicht over de voor de Russen zeer gunstig verlopen slag bij Poltava in 1709. Eigenlijk gaat het hier om de strijd om de hegemonie in Noord-Europa tussen Rusland en Zweden, tussen Peter de Grote en Karel XII. Toch speelt het element van een Oekraïense vrijheidsstrijd hier zeker een rol. Karel XII wordt namelijk gesteund door Ivan Mazepa, de militaire bevelhebber van Oekraïne die zich van het Russische keizerrijk wil afscheiden. Overigens gaat het dan om een gebied ten noordoosten van de Dnepr, dus niet het meer westerse, pro-Europese deel rond Lviv.

Mazepa is vanuit Russisch oogpunt een verrader. Hij heult openlijk met de niet-Slavische vijand. In het collectief geheugen ligt dit conflict natuurlijk minder sterk verankerd dan de collaboratie van West-Oekraïne tijdens de Tweede Wereldoorlog. Niet alleen omdat dat laatste veel recenter is, maar ook omdat de rolverdeling vergelijkbaar is: Oekraïense vrijheidsstrijders richten zich tegen Rusland en roepen de hulp in van Ruslands vijanden.’

Nikolaj Gogol – Vroege verhalen
‘Gogol brak door in de jaren dertig van de negentiende eeuw met verhalen waarin hij de folklore en het dagelijks leven van zijn geboortestreek rond Mirgorod beschreef. Deze verhalen bevatten vaak ook fantastische elementen zoals heksen en kwade geesten. Het was  de periode van de Romantiek en de vraag naar ‘exotische’ verhalen onder Russische, voornamelijk in Petersburg en Moskou woonachtige lezers was dan ook groot.

Je zou kunnen zeggen dat Gogol veel voor het “merk” Oekraïne heeft gedaan. Hij gebruikt in zijn verhalen veel Oekraïense woorden en beschrijft zaken van het dagelijkse leven. Je wordt als het ware ondergedompeld in de belevingswereld van een vrij primitieve Oekraïner. In sovjetuitgaven staat nog te lezen hoe Gogol gezien kan worden als de erfgenaam van Poesjkin, waarbij Poesjkins “vaderlijke” rol als leermeester in nationale termen wordt geduid: de oudere Rus neemt de jongere schrijver uit het “zonnige zuiden” onder zijn hoede. Hier wordt niet alleen een natuurlijke band tussen Rusland en Oekraïne gesuggereerd, maar ook de leidende rol van Rusland benadrukt. Als ik een verhaal zou moeten noemen, dan is dat Vij – over een jonge student aan het geestelijk seminarie die wordt geconfronteerd met een vreselijk monster uit het Oekraïens volksgeloof. Dit verhaal is misschien wel het bekendste, ook door een populaire verfilming uit de jaren zestig.’

Lev Tolstoj – Sebastopolse verhalen (1855)
‘Deze vroege verhalen van Tolstoj gaan over de Krim-oorlog waarin hij zelf als officier actief was. Het Oekraïense element is hier ver te zoeken; de Krim was ook toen al zeer Russisch. Tolstoj probeert hier zeker niet Ruslands territoriale claims te onderbouwen. Het gaat hem vooral om het infantiele en gemaakte gedrag van de Russische officieren. Toch draagt hij onbedoeld bij aan het beeld dat de Krim met Russisch bloed doordrenkt is en “dus” bij Rusland hoort.’

Anton Tsjechov – Dame met het hondje (1899)
‘Een van bekendste verhalen van Tsjechov, over een buitenechtelijke verhouding van twee badgasten in Jalta. Hier is niets “Oekraïens” aan. Omdat de handeling zich op het moment van schrijven in het Russische keizerrijk afspeelde, is het intuïtief onbestaanbaar voor Russen dat dit zich in het “buitenland” afspeelt Het verhaal geeft goed weer met welke vanzelfsprekendheid de Russen naar de Krim kijken. Tsjechov had trouwens een aardig huis in Jalta, dat tot op de dag van vandaag kan worden bezocht.’

Joseph Brodsky – Over de onafhankelijkheid van Oekraïne (1991)
‘Gedicht van Joseph Brodsky dat tijdens zijn leven nooit in een officiële uitgave van zijn werk is gepubliceerd, maar dat hij in 1994 in de Verenigde Staten een keer heeft voorgedragen. Een enkeling betwijfelt of het van Brodsky zelf is, maar de meesten zijn daar wel van overtuigd. Een lastig gedicht met veel Oekraïens waarin de dichter – een Rus, hoewel voor veel Russen eerder een jood – de jonge Oekraïense natie aanspreekt. Hij gebruikt daarbij het denigrerende woord “chochly” dat verwijst naar de “chochol” of lok haar die Oekraïense kozakken droegen.

Voor sommige patriotten is dit gedicht een argument om de laatste Russischtalige Nobelprijswinnaar in te lijven: “Zie je wel, Brodksy zei het al in 1991! Eigenlijk was hij een veel grotere patriot dan de liberale intelligentsia in Rusland wil toegeven!” Deze lezing lijkt mij wat kort door de bocht, maar helemaal eenduidig voor of tegen de Oekraïense onafhankelijkheid lijkt Brodsky niet te zijn. De dichter wenst de Oekraïners een “goede reis” als onafhankelijke staat: de vraag is of dit ironisch bedoeld is. Ook stelt hij dat de Russen niet van “verraad” mogen spreken omdat ze zelf boter op hun hoofd hebben.’

Trefwoorden

Deel dit verhaal

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.